انواع مخدرهای مورد استفاده در اتاق عمل و تفاوت آن‌ها از نظر فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک

انواع مخدرهای مورد استفاده در اتاق عمل و تفاوت آن‌ها از نظر فارماکوکینتیک و فارماکودینامیک

در بیهوشی مدرن، انتخاب نوع مخدر یا اپیوئید مورد استفاده در اتاق عمل نقش مهمی در حفظ ثبات همودینامیک، کنترل درد حین جراحی و سرعت بیداری بیمار دارد. در این مقاله که در داروخانه آنلاین زجاج کلاب تهیه شده، به بررسی تخصصی و مقایسه‌ای داروهای اپیوئیدی رایج مانند فنتانیل، رمی‌فنتانیل، سوفنتانیل، آلفانتانیل و مورفین از دیدگاه فارماکودینامیک و فارماکوکینتیک می‌پردازیم.

مقدمه

اپیوئیدها از مهم‌ترین اجزای ترکیب دارویی بیهوشی عمومی محسوب می‌شوند. این داروها با اثر بر گیرنده‌های μ در سیستم عصبی مرکزی، موجب تسکین درد، کاهش پاسخ سمپاتیک به محرک‌های جراحی و ایجاد آرام‌بخشی می‌شوند. در عین حال، خطر دیپرهشن تنفسی و افت فشار خون از عوارض مهم آن‌ها است. در میان اپیوئیدهای مختلف، خانوادهٔ فنتانیل و مشتقات آن (سوفنتانیل، آلفانتانیل، رمی‌فنتانیل) به دلیل ویژگی‌های فارماکوکینتیکی خاص، پرکاربردترین داروها در اتاق عمل هستند.

1. فنتانیل (Fentanyl)

فنتانیل یک اپیوئید مصنوعی با قدرتی حدود ۱۰۰ برابر مورفین است. این دارو شروع اثری سریع (۱ تا ۳ دقیقه) دارد و مدت اثر آن معمولاً ۳۰ تا ۶۰ دقیقه است. فنتانیل از راه کبد متابولیزه می‌شود (عمدتاً توسط آنزیم CYP3A4) و متابولیت‌های غیرفعال آن از طریق کلیه دفع می‌شوند. در انفوزیون‌های طولانی، به علت محلول بودن در چربی، تمایل به تجمع در بافت دارد و همین موضوع می‌تواند موجب تاخیر در بیداری بیمار شود [1,2].

2. سوفنتانیل (Sufentanil)

سوفنتانیل از مشتقات قوی‌تر فنتانیل بوده و حدود ۵ تا ۱۰ برابر از آن قدرت بیشتری دارد. شروع اثر آن مشابه فنتانیل (۱ تا ۳ دقیقه) اما مدت اثر کوتاه‌تر است. این دارو به دلیل حلالیت چربی بالا و حجم توزیع کمتر، در دوزهای پایین‌تر اثرات ضد درد قوی‌تری ایجاد می‌کند. متابولیسم آن نیز عمدتاً در کبد صورت می‌گیرد [3]. سوفنتانیل معمولاً در جراحی‌های بزرگ قلب و قفسه سینه به کار می‌رود.

3. آلفانتانیل (Alfentanil)

آلفانتانیل یکی از سریع‌الاثرترین اپیوئیدهاست که به‌ویژه برای القای سریع بیهوشی یا در پروسیجرهای کوتاه مناسب است. شروع اثر آن کمتر از ۱ دقیقه و مدت اثرش بسیار کوتاه (۵ تا ۱۰ دقیقه) است. متابولیسم آلفانتانیل در کبد انجام می‌شود و به علت حجم توزیع پایین، بلافاصله پس از تزریق، اثر خود را بروز می‌دهد. قدرت ضد درد آن حدود یک‌چهارم فنتانیل است [4,5].

4. رمی‌فنتانیل (Remifentanil)

رمی‌فنتانیل یکی از پیشرفته‌ترین اپیوئیدهای مورد استفاده در اتاق عمل است. این دارو با شروع اثر در کمتر از ۱ دقیقه و مدت اثر فوق‌العاده کوتاه (۳ تا ۵ دقیقه)، اجازهٔ کنترل دقیق عمق بیهوشی و تسکین درد را به متخصص بیهوشی می‌دهد. متابولیسم رمی‌فنتانیل توسط استرازهای غیر اختصاصی در پلاسما و بافت‌ها انجام می‌شود، بنابراین وابسته به عملکرد کبد یا کلیه نیست [6,7].

ویژگی منحصربه‌فرد رمی‌فنتانیل این است که context-sensitive half-time آن مستقل از مدت انفوزیون است. به عبارت دیگر، حتی اگر دارو چند ساعت هم انفوزیون شود، چند دقیقه پس از قطع تزریق، اثر آن از بین می‌رود. همین ویژگی باعث شده که برای جراحی‌های طولانی با نیاز به بیداری سریع، مانند نوروسرجری یا جراحی‌های قلبی، ایده‌آل باشد [8].

5. مورفین و هیدرومورفون

گرچه در بیهوشی عمومی به‌ندرت از مورفین برای القای سریع استفاده می‌شود، ولی این داروها همچنان در کنترل درد پس‌ازعمل نقش مهمی دارند. متابولیسم مورفین عمدتاً در کبد به متابولیت‌های فعال (M6G و M3G) صورت می‌گیرد که در بیماران با نارسایی کلیوی ممکن است تجمع یابد. در مقابل، هیدرومورفون اثر سریع‌تر و متابولیت‌های غیرفعال‌تری دارد [9].

جدول مقایسه فارماکوکینتیکی و فارماکودینامیکی

ملاحظات بالینی و عوارض

• دیپرهشن تنفسی: شایع‌ترین عارضه، به‌ویژه در دوزهای بالا یا مصرف هم‌زمان با بنزودیازپین‌ها. درمان با نالوکسان در صورت نیاز.
• هیپوتنشن و برادیکاردی: در بیماران حساس یا با دوزهای بالا ممکن است بروز کند.
• انقباض قفسه سینه (Chest wall rigidity): به‌ویژه با تزریق سریع فنتانیل یا سوفنتانیل. پیشگیری با تزریق آهسته یا استفاده از شل‌کننده عضلانی.
• هیپرآلژزی ناشی از رمی‌فنتانیل: پس از قطع ناگهانی انفوزیون ممکن است درد بیمار افزایش یابد. برای پیشگیری، انتقال به اپیوئیدهای طولانی‌تر یا مصرف داروهای کمکی توصیه می‌شود [10].

انتخاب اپیوئید مناسب بر اساس شرایط

انتخاب نوع اپیوئید باید بر اساس نوع جراحی، وضعیت بیمار و نیاز به بیداری سریع صورت گیرد:

• جراحی‌های کوتاه: آلفانتانیل یا رمی‌فنتانیل.
• جراحی‌های طولانی با نیاز به تسکین شدید درد: سوفنتانیل یا فنتانیل.
• بیماران با نارسایی کبدی یا کلیوی: رمی‌فنتانیل به دلیل متابولیسم غیروابسته به این ارگان‌ها.
• کنترل درد پس از عمل: مورفین یا هیدرومورفون.

نتیجه‌گیری

شناخت دقیق تفاوت‌های فارماکوکینتیکی و فارماکودینامیکی اپیوئیدها برای هر متخصص بیهوشی ضروری است. انتخاب صحیح دارو موجب کاهش عوارض، کنترل بهتر درد و بهبود کیفیت بیداری بیمار می‌شود. در این میان، فنتانیل و رمی‌فنتانیل همچنان دو ستون اصلی اپیوئیدتراپی در اتاق عمل مدرن محسوب می‌شوند. برای آشنایی با مقالات علمی بیشتر در زمینه داروشناسی و طب مکمل می‌توانید به وب‌سایت داروخانه آنلاین گیاهی زجاج کلاب مراجعه کنید.

منابع (به سبک ونکوور)

1. Alfentanil. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025.
2. Stanley TH. Fentanyl. J Pain Symptom Manage. 1992;7(3):S3–S7.
3. Sufentanil: Clinical pharmacokinetics and pharmacodynamics. Anesth Analg. 2018;126(2):467–476.
4. Scholz J, Schulz M. Clinical pharmacokinetics of alfentanil, fentanyl and sufentanil. Clin Pharmacokinet. 1996;31(4):275–292.
5. Fischer BD, Dykstra LA. Pharmacology of alfentanil. Pharmacol Rev. 2019;71(3):290–305.
6. Egan TD. Remifentanil pharmacokinetics and pharmacodynamics. Anesth Analg. 1993;76:1039–1048.
7. Dershwitz M, et al. Pharmacokinetics of remifentanil. Anesthesiology. 1995;82(5):1101–1108.
8. Vuyk J, et al. Context-sensitive half-time of remifentanil. Br J Anaesth. 1997;79(4):497–503.
9. Ballantyne JC, et al. Opioid analgesia: clinical considerations. N Engl J Med. 2003;349(20):1942–1953.
10. Guignard B, et al. Acute opioid tolerance: Intraoperative remifentanil and postoperative pain. Anesthesiology. 2000;93(2):409–417.

کلمات کلیدی: داروهای بیهوشی، اپیوئید، فنتانیل، رمی‌فنتانیل، مخدرهای اتاق عمل، فارماکوکینتیک، داروخانه آنلاین، داروخانه آنلاین گیاهی، داروخانه گیاهی آنلاین