بازدیدها: 0

آمار و انواع اعتیاد در جامعه ایران — بررسی آماری، تحلیلی و نقش داروهای گیاهی

آخرین به‌روزرسانی: اوت ۲۰۲۵ — شامل خلاصه‌ای از آمارها، روندهای مصرف سنتی و صنعتی و تحلیل شواهد موجود دربارهٔ استفادهٔ مکمل از داروهای گیاهی در فرایند درمان و کاهش علائم ترک.

مقدمه

اعتیاد یکی از معضلات مهم بهداشت عمومی در ایران است. در کنار مصرف تاریخی اوپیات‌ها (تریاک و مشتقات)، طی یک دههٔ اخیر مواد صنعتی نظیر متامفتامین (شیشه) نیز رشد قابل توجهی داشته‌اند. شناخت دقیقِ الگوها و استفادهٔ محتاطانه از مداخلات مکمل (از جمله برخی داروهای گیاهی که در مطالعات اولیه نشان‌دهندهٔ اثرات تسکینی یا کمکی هستند) می‌تواند به طراحی بهتر برنامه‌های پیشگیری و درمان کمک کند.

خلاصهٔ آماری (مهم)

• برآورد مصرف‌کنندگان مستمر/وابسته: حدود ۱.۳ تا ۲.۸ میلیون نفر (بسته به منبع و تعریفِ مورد استفاده).
• شیوعِ ترکیبی: تریاک/اوپیوییدها هنوز سهم بزرگی دارند؛ مواد صنعتی (شیشه، محرک‌ها) در حال افزایش‌اند.
• بیش از ۷۰٪ معتادان شناسایی‌شده زیر ۳۴ سال هستند؛ عمدتاً مردان (اما روند افزایش در زنان نگران‌کننده است).

جدول مقایسه‌ای: مواد سنتی در برابر مواد صنعتی

کمک درمانی با داروهای گیاهی — مروری بر شواهد و کاربردها

در سال‌های اخیر پژوهش‌های تجربی، مطالعات حیوانی و چند کارآزمایی بالینی کوچک، داروها/مکمل‌های گیاهی را به‌عنوان کمک‌درمان» (adjunctive) در مسیر ترک و کاهش علائم مطرح کرده‌اند. باید تأکید کرد که اکثریت شواهد هنوز محدود است و اغلب به‌عنوان مکمل به درمان استاندارد (مثلاً درمان نگهدارنده با متادون/بوپرنورفین) در نظر گرفته می‌شوند — نه جایگزین کامل. در زیر خلاصهٔ گیاهان و ترکیباتی که بیشترین حمایت پژوهشی را داشته‌اند آورده شده است:

کُروسنت‌ها و گیاهان با شواهد بالینی نسبی

• زعفران (Crocus sativus): یک کارآزمایی تصادفی‌سازی‌شده در ایران نشان داد مصرف کپسول زعفران همراه با درمان متادون می‌تواند علائم ترک را کاهش دهد و کیفیت خواب و خلق را بهتر کند؛ هرچند نمونه‌ها کوچک‌اند و نیاز به تکرار با حجم نمونهٔ بیشتر وجود دارد.
• گل‌ساعتی / پسفلوورا (Passiflora incarnata): مطالعات قدیمی‌تر و یک RCT (در گذشته) نشان دادند که عصارهٔ گل‌ساعتی ممکن است در کاهش علائم قطع و ترک (خصوصاً علائم اضطرابی/بی‌خوابی) مؤثر باشد؛ شواهد متعدد بعدی نیز روی کاربرد آن در ترک بنزودیازپین‌ها و کمک به اضطراب پشتیبانی‌هایی ارائه داده‌اند.

گیاهان با شواهد تجربه‌ای/حیوانی یا شواهد مقدماتی

• رودیولا (Rhodiola rosea): مطالعات حیوانی نشان داده‌اند که عصارهٔ رودیولا می‌تواند در کاهش رفتارهای وابستگی و میل به مصرف در مدل‌های مورفین-ایندوس رود (CPP) مؤثر باشد؛ اما شواهد بالینی انسانی هنوز ناکافی است.
• آلفالافا (Medicago sativa) و برخی ترکیبات تونیک سنتی ایرانی: پژوهش‌های آزمایشگاهی/حیوانی نشان‌دهندهٔ اثرات آنتی‌اکسیدان و حمایتی هستند، ولی شواهد بالینی برای درمان مستقیم اعتیاد محدود است.

چند نکتهٔ مهم بالینی و ایمنی

• بسیاری از مطالعات موجود کوچک یا در حیوانات انجام شده‌اند؛ بنابراین نتیجه‌گیری قاطع دربارهٔ اثربخشی کلی قابلِ اتکا نیست.
• برخی گیاهان (مثلاً کِرِئون/ایبوگائین در حوزهٔ بین‌المللی) آثار امیدبخشی نشان داده‌اند، اما به‌خاطر خطرات قلبی/عصبی و وضعیت قانونی، استفادهٔ بالینی کنترل‌شده و در مراکز مجاز نیاز دارد — در ایران معمولاً مجاز یا رایج نیستند.
• «کراتوم (Mitragyna speciosa)» یک گیاه با اثرات شبه‌افیونی است که برخی مصرف‌کنندگان از آن برای کاهش علائم ترک استفاده می‌کنند؛ اما این ماده خود پتانسیل وابستگی و عوارض دارد و توسط نهادهای دارویی در بسیاری از کشورها توصیه نمی‌شود.
• تداخلات دارویی مهم‌اند: برخی عصاره‌ها می‌توانند متابولیسم داروهای نگهدارنده یا روان‌پزشکی را تغییر دهند (مثلاً از طریق مسیرهای کبدی CYP)، بنابراین هرگونه استفاده باید تحت نظر پزشک یا داروساز باشد.

پیشنهادات عملی برای اجرای برنامهٔ درمانیِ ترکیبی (پزشکی + گیاهی)

1. استفاده از داروهای گیاهی تنها به‌عنوان «مکمل» در کنار درمان‌های استاندارد (متادون/بوپرنورفین، روان‌درمانی، کاهش آسیب).
2. مشورت و پایش توسط پزشک یا داروساز برای جلوگیری از تداخلات دارویی و عوارض جانبی.
3. انتخاب محصولات با کیفیت، استانداردسازی‌شده و دارای برچسب دقیق (مواد مؤثر، دوز، تاریخ انقضا).
4. ثبت و پایش علائم به‌صورت منظم (نمرهٔ ترک، خواب، خلق، عوارض جانبی) و در صورت بروز علائم جدی، قطع فوری و مراجعه به مرکز درمانی.

نتیجه‌گیری کلی

اعتیاد در ایران دارای الگوی ترکیبی از مواد سنتی و صنعتی است. در حوزهٔ درمان، استفاده از برخی داروها و مکمل‌های گیاهی می‌تواند نقشِ کمکی داشته باشد، اما به‌دلیل محدودیت شواهد، نباید جایگزین درمان‌های استاندارد شود. مطالعات بزرگ‌تر و کارآزمایی‌های دقیق‌تر برای تعیین اثربخشی و ایمنی لازم است.