واکنش‌ها به «مسئلۀ حجاب» — بازخوانی ساده و روان

مقدمه و پیام اصلی کتاب

کتاب «مسئلۀ حجاب» اثر شهید مرتضی مطهری نخستین‌بار در سال ۱۳۴۷ منتشر شد و هنوز هم یکی از متون بحث‌برانگیز درباره پوشش زنان در فضای دینی ایران است.
اگر بخواهیم پیام اصلی کتاب را ساده و خلاصه بگوییم، مطهری سه نکته کلیدی را بیان کرده است:

• پوشاندن کامل صورت و دست زن تا مچ نه واجب است و نه احتیاط واجب.
• نگاه مرد نامحرم به صورت و دست زن تا مچ، اگر بدون تلذذ و ریبه باشد، جایز است.
• زن مسلمان با رعایت پوشش‌های مذکور و اجتناب از اختلاط نامناسب، می‌تواند در فعالیت‌های اجتماعی حاضر شود.

در متن کتاب، مطهری نقدی جدی به فرهنگ پرده‌نشینی و حبس زنان در خانه دارد و از آموزش و فعالیت اجتماعی بانوان دفاع می‌کند. این دیدگاه در فضای زمانه و متن مذهبی آن دوره، نکته‌ای تازه و در مواردی بحث‌برانگیز بود.

تاریخچه تألیف، چاپ‌ها و ویرایش‌ها

«مسئلۀ حجاب» ابتدا نتیجه‌ی جلسات انجمن اسلامی پزشکان (حدود سال‌های ۱۳۴۴–۱۳۴۷) و ضبط و استخراج آن بحث‌ها بود. مرحلۀ تدوین و تنظیم اولیه بر عهدهٔ محمدتقی شریعتمداری تهرانی بود و سپس مطهری مطالبی اضافه کرد.

از نظر چاپ، این کتاب پیش از انقلاب بارها تجدید چاپ شد و پس از انقلاب نیز تیراژهای بالایی یافت. بر اساس یادداشت‌های مدیرعامل شرکت سهامی انتشار، از ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۳ این کتاب بیش از ۳۰ بار چاپ شده است. پس از آن نشر صدرا نگهداری و چاپ آثار مطهری را در دست گرفت.

نکتهٔ مهم: نسخه‌ها و ویرایش‌های مختلف کتاب تغییراتی در متن داشته‌اند—برای مثال در ویرایش‌های بعدی بخش‌هایی افزوده یا تغییر پیدا کرده‌اند که بحث «آیه جلباب» یکی از مواردی است که در ویرایش‌های مختلف درج یا حذف شده است.

واکنش‌ها و نقدهای اصلی

کتاب با استقبال عمومی و هم‌زمان با نقدهای جدی روبه‌رو شد. برخی از مهم‌ترین واکنش‌ها و نقدها عبارت‌اند از نقدهای متشرّ که اکثراً از سوی روحانیون سنتی و محافظه‌کار منتشر شد:

• محمدتقی شریعتمداری تهرانی — نقد اولیهٔ خصوصی که بعدها منتشر شد و پاسخ‌های استاد مطهری نیز به آن منتشر گردید.
• محمدتقی صدیقین اصفهانی — رسالۀ «آیۀ جلباب» که به بحث تفسیری آیۀ مرتبط پرداخته و نقدهایی بر ادلۀ مطهری وارد کرده است.
• سید محمد ضیاء آبادی و ابوالقاسم اشتهاردی — آثاری از طیفِ روحانیت که دیدگاه‌های سنتی درباره وجوب ستر وجه و کفین را مطرح کردند.
• احمد محسنی گرکانی و مهدی شریعتی نیاسر — نقدهایی که در دوره‌های بعدی منتشر و دربارهٔ برخی ویرایش‌ها و استدلال‌ها بحث کردند.

نکته مهم این است که اغلب این نقدها در تیراژ کم و در شکل رساله یا مقاله منتشر شده‌اند و خوانش عمومی از آن‌ها محدود بوده است. در مقابل، کتاب مطهری با تیراژ بالا و تأثیرگذاری عمومی بیشتری منتشر شد؛ بنابراین اثرگذاری اجتماعی و فرهنگی کتاب و نقدها متفاوت و در عرصه‌های گوناگون محسوس بوده است.

چرا این بحث امروز هم مهم است؟

ممکن است این سؤال پیش بیاید: «این بحث‌ها امروز به چه دردی می‌خورد؟» پاسخ چندوجهی است:

1. جریان فکری مسلط: در علوم اسلامی (تفسیر، حدیث، فقه) هنوز دیدگاه‌های سنتی درباره وجوب ستر کامل زن در بسیاری موارد غالب‌اند. آشنایی با نقدها و پاسخ‌ها کمک می‌کند فهم بهتری از گفتمان مسلط پیدا کنیم.
2. شناخت تاریخ فکری: برای ارزیابی جایگاه مطهری و مسیر نواندیشی دینی در ایران، باید نقدها و واکنش‌ها را شناخت؛ چیزها را معمولاً از خلال تضادها بهتر می‌توان شناخت.
3. پایهٔ نواندیشی منضبط: هر تلاش نواندیشانه که بخواهد استدلال دینی را به‌روزرسانی کند، نیازمند آگاهی از مخالفت‌ها و استدلال‌های سنتی است تا گفت‌وگو دقیق و منصفانه باشد.

حجاب، کرامت و سلامت — چرا این موضوع برای سایت ما (داروخانه آنلاین گیاهی) مرتبط است

سایت «داروخانه آنلاین گیاهی زجاج کلاب» به موضوعات سلامت، سبک زندگی و مصرف منطقی دارو و گیاهان دارویی می‌پردازد. ارتباط بحث حجاب با این حوزه ممکن است در نگاه اول دور به نظر برسد، اما در عمل چند پیوند مهم وجود دارد:

• سلامت روان: احساس امنیت، کرامت و شأن اجتماعی می‌تواند به‌طور مستقیم بر سلامت روان و کیفیت زندگی تأثیر بگذارد. سیاست‌ها و نگرش‌های اجتماعی درباره حضور و پوشش زنان بر فرصت‌های شغلی، اجتماعی و روانی آن‌ها اثر می‌گذارد.
• دسترسی به خدمات سلامت: اگر زنان به دلیل نگرش‌های اجتماعی محدود شوند، دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و اطلاعات علمی (مثلاً در داروخانه آنلاین یا مشاوره‌های دارویی) کاهش می‌یابد. ایجاد فضای امن برای حضور زنان در جامعه برابر است با بهبود دسترسی به خدمات سلامت.
• کرامت و خودمراقبتی: احساس احترام به کرامت شخصی افراد باعث می‌شود آن‌ها بهتر به سلامت خود برسند، مطالب آموزشی را دنبال کنند و در نتیجه از خدماتی مانند «داروخانه آنلاین» بهره‌مند شوند.

پس هر بحث فکری درباره حجاب که به گسترش کرامت زن، حضور او در اجتماع و کاهش آسیب‌های روانی و اجتماعی کمک کند، در نهایت با موضوع سلامت (و در مقیاس کوچک‌تر با کار سایت ما — داروخانه آنلاین گیاهی) همخوانی دارد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

کتاب «مسئلۀ حجاب» مرتضی مطهری یک اثر تأثیرگذار است که همزمان با پذیرش عمومی در میان خوانندگان، نقدهای جدیِ فقهی و سنتی را هم برانگیخت. ویژگی مهم این کتاب آن است که بحث درباره پوشش زنان را از محیط صرفاً اخلاقی یا انتظامی خارج کرده و دربارهٔ حضور اجتماعی و حقوق زنان نیز گفت‌وگو می‌کند.

به نظر نگارندهٔ این مقاله، سه نکته برای خوانندگان امروز اهمیت دارد:

1. شناخت دقیقِ متن‌ها و ویرایش‌ها: اگر بخواهیم دربارهٔ ادامهٔ راهِ نواندیشی حرف بزنیم، باید منابع اصلی، ویرایش‌ها و نقدها را خوب بشناسیم.
2. گفت‌وگوی منصفانه: نواندیشیِ دینی باید منضبط و مبتنی بر منابع باشد؛ از سوی دیگر نقدها هم باید در فضای شفاف بررسی شوند تا از سوء تفاهم‌ جلوگیری شود.
3. پیوند با سلامت و کرامت: هر تغییر فکری که به بهبود موقعیت زنان در جامعه و افزایش دسترسی آن‌ها به خدمات سلامت (از جمله خدمات آنلاین مانند داروخانه آنلاین و داروخانه آنلاین گیاهی) بینجامد، به نفع جامعه است.

در نهایت، بازخوانی چنین متونی و نقدها نه برای ترویج یک موضع خاص، بلکه برای آموختن از تاریخ فکری و یافتن راه‌هایی برای زندگی بهتر و سالم‌تر در جامعه امروز مفید است.